عواملی که باعث عدم سبز شدن بذر میشوند!
یکی از مشکلاتی که کشاورزان در آغاز کشت با آن روبرو میشوند و باعث نگرانی آنها می شود، سبز نشدن یا عدم جوانه زنی بذر است. با توجه به هزینه‌های زیادی که کشاورزان قبل از کشت بذر متقبل میشوند اعم از خرید بذر، اجاز زمین، شخم و عملیات خاکورزی، هزینه کارگری، نوار تیپ، کود زیر کشت و … حق دارند دلواپس این موضوع باشند اما چه عامل و یا عواملی مانع سبز شدن بذر میشوند؟
شاید اولین چیزی که به ذهنتان برسد این باشد که بذر تقلبی است و اصالتی ندارد و سریعتر باید مرجوع شود. اما گاهی اوقات با وجود این که بذر را از جای معتبر خریداری می‌کنید و فروشنده از بابت اصالت و سلامت کالا به شما تضمین داده باز بذر شما سبز نشده و شما جوانه‌ای مشاهده نمی‌کنید. باید گفت در حقیقت عوامل بسیار مهم دیگری نیز هستند که باعث میشوند بذر سبز نشود. این موارد عبارتند از:
- عمق کشت نامناسب بذر
- دمای هوا و خاک نامناسب باشد
- آبیاری و یا رطوبت نامناسب
- نور ناکافی
- اکسیژن ناکافی
- سن بالای بذر
- عدم سلامت بذر
- انبارداری نامناسب بذر
- خفتگی بذر یا خواب بذر
- عدم اصالت بذر
عمق کشت نامناسب اولین مانع سبز شدن بذر
میزان خاکی که روی بذر قرار می‌گیرد یا عمق کشت یک عامل بسیار مهم برای جوانه زنی و سبز شدن بذر محسوب می‌شود. عمق کاشت مناسب می‌تواند شرایط مطلوبی را برای جوانه‌زدن، سبز شدن، توسعه طوقه و ریشه‌های گیاه ما فراهم کند. اما در صورتی که بذر در عمق نامناسب خود کشت شود نه تنها جوانه زنی آن به شدت تاخیر میفتد بلکه بنیه گیاهچه نیز بعد از سبز شدن قوی نخواهد بود.
کشت بذر در عمق خیلی کم، احتمال قرار گرفتن در سطح و خشک شدن آن را افزایش می‌دهد. و حتی ممکن است توسط حشرات و پرندگان از خاک جمع آوری شوند.
عمق خیلی زیاد هم جوانه زنی و سلامت بذر را دچار مشکل خواهد کرد. به طور معمول هر چه بذر کوچک‌تر باشد باید در عمق کمتری کشت شود. بذرها معمولا در عمق سه تا چهار برابری قطرشان کشت میشوند. علاوه بر قطر بذر، جنس خاک نیز در عمق کشت بسیار موثر است. خاک های شنی و سبک بدلیل اینکه سریعتر رطوبت از دست می‌دهند و خشک میشوند باید بذر کمی عمیق‌تر کاشته شود.
در مقابل آن خاک‌های نیمه سنگین و سنگین بر اثر آبیاری غرقابی سله می‌بندند و باید عمق کاشت کمتر باشد که بذر در جریان سبز شدن با مقاومت کمتری روبه رو باشد. اما در کاشت بر روی پشته مسئله مقاومت سله وجود نخواهد داشت پس در نتیجه می‌توان بذر را در عمق بیشتری کشت نمود. لازم به ذکر است که در کشت دیم نسبت به کشت آبی عمق کاشت بذر بیشتر است چرا که رطوبت خاک کم و لایه سطحی خاک سریعتر خشک می‌شود.
دمای نامناسب
منظور از دمای نامناسب دمای هوا نیست بلکه دمای خاکی است که بذر قرار است در آن جوانه بزند. دمای خاک یک عامل مهم در سبز شدن بذر، رشد و میوه‌دهی گیاهان است. هر بذر در یک دمای مطلوب خاص خود جوانه می‌زند. به دمایی که باعث بیشترین جوانه‌زنی در یک زمان کوتاه می‌شود دمای مطلوب گفته می‌شود. طبیعی است هر دمایی بالاتر یا پایین‌تر از این درجه حرارت می‌تواند به بذر آسیب برساند و یا باعث خواب بذر شود و بذر جوانه نزند.
در صورتی که در دماهای بهینه یا مطلوب، جوانه زنی سریع و یکنواخت است. دمای مطلوب برای بسیاری از بذر ها در حدود 15 تا 30 درجه سانتی گراد می‌باشد. اما بذرهایی نیز هستند که برای جوانه زنی به دماهای پایین تر و یا بالاتر نیاز دارند. بهتر است قبل از کاشت بذر از مناسب بودن دمای خاک با نوع بذر اطمینان حاصل کنید.
آبیاری و رطوبت نامناسب مانع سبز شدن بذر می‌شود
هر بذری برای جوانه زنی به یک رطوبت خاصی احتیاج دارد تا از حالت سکون خارج شده و فعالیت خود را آغاز کند. بذرها در حالت سکون تنها حاوی 10 تا 15 درصد آب هستند با جذب آب بیشتر (بسته به نوع بذر) آب ابتدا جذب پوسته بذر شده و آنزیم‌های درون بذر فعال میشوند سپس منابع غذایی ذخیره شده مورد سوخت و ساز قرار می‌گیرند و جنین شروع به تورم می‌کند و از پوسته بذر خارج می‌شود و جوانه زنی آغاز می‌شود.
اغلب بذرها در رطوبت‌های پائینی از خاک (پتانسیل 8 – تا 10 – اتمسفر) و بعضی حتی در نقطه پژمردگی دائم (15 – اتمسفر) با سرعت کمی جوانه می‌زنند. رطوبت مناسب برای سبز شدن و جوانه زدن بذرها معمولاً از ۲۵ تا ۱۰۰ درصد از کل آب قابل استفاده گیاه در خاک می‌باشد (یا هنگامی است پتانسیل آب در خاک بین صفر تا حدود 4 – اتمسفر باشد). به طور ساده‌تر می‌توان گفت اگر رطوبت خاک برای بذر مورد نظر ما کمتر و یا بیشتر باشد، جوانه زنی به خوبی انجام نمی‌گیرد.
نور ناکافی
قبل از کشت، نور مورد نیاز بذرهای خود را بررسی کنید. چرا که نیاز نوری بذرها برای جوانه زنی متفاوت است و با نیاز نوری گیاهچه قطعا یکسان نیست. همه گیاهچه‌ها برای رشد خودشان به درجات مختلفی از نور احتیاج دارند اما همه بذرها برای جوانه زنی به نور نیازمند نیستند و حتی ممکن است در تاریکی بهتر جوانه زنند و وجود نور سبب مهار جوانه زنی آنها شود. برخی از بذرها هم هستند که جوانه زنی آنها تحت تاثیر نور و تاریکی قرار نمی‌گیرد. شدت و کیفیت نور نیز دو عامل مهم در جوانه زنی بذرهایی هستند که به نور احتیاج دارند.
اکسیژن ناکافی
بذرها برای جوانه زنی به غلظت مشخصی از گاز اکسیژن نیاز دارند. در صورتی که غلظت اکسیژن کمتر از میزان موجود در هوا باشد جوانه زنی بذر کاهش می‌یابد. یکی از عواملی که باعث می‌شود غلظت اکسیژن در محیط اطراف بذر کم شود، فشردگی خاک و عدم تهویه مناسب در خاک‌های سنگین است. اگر چه بسیاری از گونه‌ها در غلظت اکسیژن نرمال در هوا به بهترین شکل جوانه می‌زنند اما برخی از گونه‌ها در غلظت‌های گازی کمتر یا بیشتر جوانه زنی بهتری را نشان می‌دهند.
طول عمر بذر
اینکه بذر تا چند سال می‌تواند جوانه زنی داشته باشد به یک سری پارامترهایی از جمله ژنتیک بذر، شرایط نگهداری و … بستگی دارد. اما به طور کلی می‌توان طول عمر بذرها را به سه دسته کوتاه عمر، متوسط عمرو بلند عمر تقسیم بندی کرد که بازه زمانی چند روز تا چندین سال را در بر می‌گیرد. پس ضروری است برای اطمینان از جوانه زنی هر بذر از تاریخ تولید و انقضا درج شده در روی بسته و یا پاکت آن و اینکه در چه دسته طول عمری قرار می‌گیرد اطلاع داشته باشیم و یا از کارشناسان مربوطه بپرسیم.
عدم سلامت بذر
آلوده شدن بذرها قبل از کاشت به بیماری‌ها (مخصوصا بیماری‌های بذرزاد) می‌تواند بر روی جوانه زنی بذرها و عملکرد آن ها تاثیر نامطلوبی بگذارد. معمولا شرکت‌های تولید کننده بذر به منظور پیشگیری از بیماری‌های قارچی بذرها را با قارچ‌کش‌های همچون تیرام، متالاکسیل مانکوزب، سلست، اینشورپرفرم، تبوکونازول و … بذرمال می‌کنند. به عنوان مثال بذرمال شدن بذرهای گندم و جو با قارچکش راکسیل می‌تواند برای مقابله با بیماری سیاهک آشکار و پنهان گندم و جو و زنگ غلات کاربرد زیادی داشته باشد. و استفاده از بذرهای خود مصرفی بدون تیمار آن با قارچکش مناسب می‌تواند بر روی عملکرد و گسترش بیماری قارچی در مزرعه بشدت تاثیر بگذارد.
انبارداری نامناسب بذر مانعی برای سبز شدن بذر
در بسیاری از موارد بعد از بررسی‌های بعمل آمده مشخص می‌شود که بذر بعد از تولید در شرایط نامناسبی نگه داری شده تا به دست مصرف کننده برسد. حتی گاهی اوقات با وجود اینکه بذر انبارمانی مناسبی داشته خود کشاورزان در فاصله زمانی بعد از تهیه بذر تا کشت، بذرها را در شرایط خوبی نگه داری نمی‌کنند که این امر به شدت بر جوانه زنی بذر تاثیر می‌گذارد.
دما و رطوبت دو عامل بسیار مهم در نگهداری بذرها در انبار هستند. طبیعی است هر چه بذر در دمای پایین‌تر و رطوبت کمتر در انبار بماند عمر بیشتری خواهد داشت. علاوه بر دما و رطوبت عوامل دیگری نظیر خسارت انواع آفات بویژه آفات انباری و موش‌ها نیز هستند که در صورت عدم مبارزه صحیح و به موقع با آنها می‌توانند بر کمیت، کیفیت و در مراحل بعد جوانه زنی آنها تاثیر چشم گیری بگذارند.
خفتگی بذر یا خواب بذر
یکی دیگر از اطلاعاتی که ما باید از بذر مورد نظر برای کشت بدانیم خواب بذر است. به این خاطرکه گاهی اوقات با وجود اینکه تمام شرایط ممکن برای جوانه زنی بذر مهیا است بذر جوانه نمی‌زند. خواب بذر یکی از مهم‌ترین وظایف ژنتیکی است که به بذرها اجازه جوانه زنی زودتر از موقع را به جهت حفظ بقای گیاهچه نمی‌دهد. اقسام خواب (درونی و بیرونی) را می‌توان با استفاده از روش‌هایی همچون سرما و یا گرمادهی، استفاده از هورمون ها مثل جیبرلیک اسید، خراش دهی پوسته بذر و … از بین برد.
عدم اصالت بذر
متاسفانه همیشه سودجویانی هستند که در شرایط نابسامان بازار برای کسب سود کلان، اقدام به بسته بندی بذرهای اورجینال بویژه بذرهای کمیاب بازار می‌کنند. و با بسته بندی بسیار شبیه به بسته اصلی و با قیمتی گاهی اوقات کمتر، بذرهای تقلبی خودشان را به فروش می‌رسانند. تنها راهی که می‌شود در دام آنها نیفتاد و از اصالت بذر مطمئن شد، خرید مستقیم بذر از شرکت‌های تولید کننده (یا وارد کننده) و یا از نمایندگان رسمی شرکت می‌باشد.
